Zekainfo.az saytının verdiyi xəbərə görə AMEA Folklor İnstitutunun Türk xalqları folkloru şöbəsinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qumru Şəhriyarın “Türk xalqlarının dastan yaradıcılığında Edigey” adlı monoqrafiyası işıq üzü görüb.

Monoqrafiyada Qızıl Orda dövrünün möhtəşəm abidələrindən olan “Edigey” dastanının variantları və tipologiyası, dastanın dünya və xüsusilə də türk (yayılma coğrafiyasına əsaslanaraq qıpçaq, qismən də karluq və oğuz) epos sistemindəki yeri öyrənilir. Monoqrafiyada qeyd olunur ki, “Edigey” dastanı daşıdığı humanist ideyalar, ümumbəşəri dəyərlər, bədii məzmun və forma gözəlliyi ilə dünya dastançılıq ənənəsinin ən möhtəşəm eposları sırasında duran mədəniyyət abidəsidir.

Orta əsrlərdə Orta Asiya və Şərqi Qafqaz türk epik ənənəsinin məhsulu olan “Edigey” dastanı Azərbaycan dastanları ilə genetik kodlar, arxetipik formullar baxımından sıx şəkildə bağlıdır. Bu cəhətdən dastanın Azərbaycan folklorşünaslığının tədqiq obyektinə çevrilməsi, eyni zamanda Azərbaycan dastanlarının strukturunun bir çox məsələlərinə, xüsusilə süjet və motivlərinə yeni baxış və müqayisə bucağı vermiş olur.

Kitabda vurğulanır ki, Azərbaycanda indiyə qədər bu dastanın araşdırılmaması, ümumiyyətlə, tanınmaması sovet dövründə türk qəhrəmanlıq dastanlarına qarşı yönəldilmiş ideoloji səbəblərdən irəli gəlir. Amma bütün qadağalara baxmayaraq, “Edigey” dastanı dəfələrlə noqay, rus, tatar, qazax, başqırd dillərində yayınlanıb və tədqiqata cəlb olunub.

Dastanının türk xalqları arasında 80-dən çox variantı mövcuddur, lakin onların hamısı bu günə qədər geniş tədqiqata cəlb olunmayıb. “Türk xalqlarının dastan yaradıcılığında Edigey” adlı monoqrafiyaya isə dastanın 55 variantı cəlb edilib. Qeyd edək ki, edigeyşünaslıqda bu qədər variantın bir tədqiqat işində cəmlənməsi ilk hadisədir.

V.Jirmunski, A.Samoyloviç, P.Melioranski, V.Radlov, S.Minkina, Ç.Vəlixanov və başqa bu kimi alimlərin araşdırmalarına istinad edilməklə “Edigey” dastanının süjetinin türk epik düşüncəsindəki çoxəsrlik inkişaf mərhələlərinin açılması bütün tədqiqat boyu ardıcıl şəkildə izlənilir.

Bu günə qədər Azərbaycan folklorşünaslığında “Edigey” dastanının epik təfəkkürdən eposa doğru inkişafı tədqiqat obyekti olmamışdır. Bir çox türk xalqlarının folklorunda özünəməxsus yerlərdən birini tutan “Edigey” dastanına həsr olunmuş bu monoqrafiya nəzəri-metodoloji bazası etibarilə “Edigey” dastanının variantları və tipologiyası probleminə yeni elmi-nəzəri baxışdır. Problemin dünya türkologiyasında qoyuluşu aktual olduğu qədər, Azərbaycan folklorşünaslığında öyrənilməsi də eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bu əsər Azərbaycanda “Edigey” dastanına həsr edilmiş ilk monoqrafik tədqiqatdır.

Monoqrafiyanın “Tarix yazan dastan – “Edigey” adlı giriş sözündə müəllif dastan haqqında ətraflı məlumat verib. “Edigey” dastanının variantları” adlanan birinci fəsildə variantların toplanması və nəşrindən, dastanın epik coğrafiyasından bəhs edilib. Bundan başqa “Edigey” dastanı “Qırx batır” adlanan böyük bir silsilənin əsas zəncirvari həlqəsini təşkil edir ki, monoqrafiyada bir yarımbaşlıqda da məhz bu məsələdən söz açılır. İkinci fəsil “Edigey” dastanının variantlarında süjet və personajlara həsr olunub. Burada dastanın variantlarının tipologiyası, epik qəhrəmanın doğuluşu, köməkçi personajlar, dini və mifoloji motivlər öyrənilib. Bütün dövrlər üçün xarakterik olan nəsillərarası münaqişə – ata-oğul qarşıdurması da bu dastanın leytmotivini təşkil edir. Üçüncü fəsildə “Edigey” dastanının variantlarının poetik xüsusiyyətləri tədqiqata cəlb olunub. Burada dastan variantlarının poetik forması, şeirlərin strukturu və epik formullar araşdırılıb.

AMEA Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunan monoqrafiyanın elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Seyfəddin Rzayev, rəyçi isə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elnarə Əmirlidir. Monoqrafiya “Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görüb.

Habil Sönməz/Zekainfo.az